عطار نیشابوری
|
آرامگاه عطار نیشابوری، نیشابور | |
| اطلاعات | |
|---|---|
| نام کامل | فریدالدین محمد عطار نیشابوری |
| لقب | عطار، شیخ عطار، عطار نیشابوری |
| زمینه فعالیت | شعر و عرفان |
| ملیت | ایرانی |
| تولد | اختلافی: ۵۳۷ یا ۵۴۰ق، نیشابور |
| محل زندگی | نیشابور |
| وفات | اختلافی: از ۶۱۷ تا ۶۲۷ق، نیشابور |
| محل دفن | نیشابور |
| مذهب | اهل سنت و شیعه به روایتی |
| هم زمان با | خوارزمشاهیان، مغولان |
| دیوان اشعار | دیوان عطار، خسرونامه، منطق‌الطیر، اسرارنامه و.. |
| تخلص | فرید، عطار |
عَطّار نیشابوری شاعر و عارف فارسی‌زبان قرن ششم و هفتم قمری است. او با علوم مختلفی مانند قرآن، حدیث، فقه، تفسیر، طب، نجوم و کلام آشنایی داشت.
عطار اشعار بسیاری درباره فضیلت خلفا دارد که نشان می‌دهد بر مذهب اهل سنت بوده است؛ اما همچنین اشعار بسیاری در فضیلت حضرت علی(ع) و اهل بیت(ع) سروده است؛ چندان که سبب شده است کسانی او را شیعه بدانند.
الهی‌نامه، اسرارنامه، خسرونامه و منطق‌الطیر از آثار منظوم عطارند و تذکرةالاولیا تنها اثر او به نثر است. ۲۵ فروردین در تقویم ایران، روز ملی بزرگداشت عطار نیشابوری نامگذاری شده است.
زندگی‌نامه
فریدالدین محمد عطار نیشابوری، معروف به عطار و عطار نیشابوری، شاعر و عارف ایرانی قرن ششم و هفتم قمری بود. از جزئیات زندگی‌اش اطلاعات کاملی در دست نیست. او در سال ۵۴۰ق یا ۵۳۷ق در منطقه کَدکَن حوالی نیشابور به دنیا آمد و در حمله سربازان مغول به نیشابور، اسیر و سپس در سال ۶۱۷ یا ۶۱۸ق و یا ۶۲۷قکشته شد.
پدر او داروفروش (عطار) بود و فریدالدین نیز ابتدا به شغل پدر مشغول شد. او برای کسب علم، به هند، عراق، شام و مصر مسافرت کرد. سپس به نیشابور بازگشت و تا پایان عمر در آنجا زیست.
عطار با علوم مختلفی مانند قرآن، حدیث، فقه، تفسیر، طب، نجوم و کلام آشنا بود که نتیجه آن در آثارش نیز دیده می‌شود. ۲۵ فروردین در تقویم ایران به عنوان روز ملی بزرگداشت عطار نیشابوری نامگذاری شده است و مراسم و نشست‌های مختلفی در این روز برگزار می‌شود.
مذهب
درباره مذهب عطار نیشابوری اختلاف است. او اشعار بسیاری درباره فضیلت خلفا، ابوحنیفه و شافعی دارد که به‌گفته سعید نفیسی و بدیع‌الزمان فروزانفر، نشان می‌دهد بر مذهب اهل سنت بوده است؛ با وجود این، توصیفات او از حضرت علی(ع) و اهل بیت(ع) در آثارش، موجب شده است کسانی وی را شیعه بدانند؛ تا جایی که قاضی نورالله شوشتری، عطار را شیعه‌ای خالص دانسته است.
برخی از جمله نورالله شوشتری با انتساب کتاب مَظهرُالعجایب به عطار، اشعار آن را دلیل شیعه بودن عطار دانسته‌اند. اشعار این کتاب درباره انسان کامل است و از امام علی(ع) تا امام رضا(ع) را شامل می‌شود. اما پژوهشگران ادبیات فارسی این کتاب را از آثار عطار نمی‌دانند.
گرایش عطار به عرفان
عطار نیشابوری را از عارفان بزرگ ایران می‌دانند و می‌گویند او تحولی عمیقی در عرفان اسلامی ایجاد کرده است. به‌گفته سعید نفیسی، عطار مرید شیخ نجم‌الدین کبری، بنیان‌گذار طریقه کبرویه، از سلسله‌های مهم تصوف در قرن ششم و هفتم قمری بوده است. جامی او را مرید شیخ مجدالدین بغدادی، عارف قرن ششم و هفتم قمری دانسته است؛ اما به‌نظر زرین‌کوب و فروزانفر، دیدار عطار با شیخ مجدالدین دلیل انتساب و ارادت او به مسلک شیخ نیست.
آثار
عطار نیشابوری در مقدمه دو کتابش «خسرونامه» و «مختارنامه» آثار خود را نام برده است که شامل نُه اثر به نظم و یک اثر به نثر است. برخی کتاب‌های دیگری نیز به عطار نسبت داده‌اند؛ به‌گونه‌ای که درخصوص شمار آثار وی، اعدادی چون ۴۰، ۱۱۴ و ۱۹۰ هم بیان شده است.
بااین‌همه، در نسبت‌دادن آن‌ها به عطار تردید شده است. علت انتساب آثار مختلف به عطار نیشابوری را آن دانسته‌اند که افراد بسیاری تخلص عطار داشته‌اند.
آثار عطار عبارت‌اند از:
- آثار منظوم: الهی‌نامه، اسرارنامه، جواهرنامه، خسرونامه، شرح القلب، مصیبت‌نامه، منطق الطیر، دیوان اشعار، مختارنامه.
- آثار منثور: یکی از معروف‌ترین کتاب‌های عطار تذکرةالاولیا است که به نثر نوشته شده است. این کتاب حکایت‌ها و گفتارهایی از اولیای الهی را از امام صادق(ع) تا منصور حلاج شامل می‌شود. و با ذکر مختصری از امام باقر(ع) پایان می‌یابد. همچنین در آن، از افرادی مانند ابوحنیفه، شافعی و احمد بن حنبل سخن آمده است.
از ده کتاب عطار، هشت کتاب باقی مانده است و از دو اثر او، یعنی جواهرنامه و شرح‌القلب نشانی نیست. تخلص عطار نیشابوری در اشعارش «فرید» و «عطار» است.
ائمه اطهار(ع) در شعر عطار
عطار نیشابوری اشعار بسیاری در فضیلت امام علی(ع) سروده است. همچنین اشعاری در فضیلت امام حسن(ع) و امام حسین(ع) دارد. این اشعار در کتاب‌های منطق‌الطیر، الهی‌نامه، اسرارنامه، خسرونامه و مصیبت‌نامه آمده است. نمونه‌هایی از آن‌ها در پی می‌آید.
امام علی
در اشعار عطار، فضایل امام علی(ع)، درددل‌های آن امام با چاه و خوابیدن وی در جای پیامبر در لیلة المبیت بیان شده است. برخی از ابیات او در این زمینه به‌شرح زیر است:
| خواجهٔ حق پیشوای راستین | ||
| خواجهٔ حق پیشوای راستین | کوه حلم و باب علم و قطب دین | |
| ساقی کوثر، امام رهنمای | ابن عم مصطفا، شیرخدای | |
| مرتضای مجتبا، جفت بتول | خواجهٔ معصوم، داماد رسول | |
| سوار دین پسرعَمّ پیمبر | ||
| سوار دین پسر عم پیمبر | شجاع صدر صاحب حوض کوثر | |
| به تن رستم سوار رخش دلدل | بدل غواص دریای توکل | |
| عَلَی‌القطع افضل ایام او بود | عَلَی‌الحق حجت اسلام او بود | |
| منادی سلونی در جهان داد | به یک رمز از دو عالم صد نشان داد | |
| چنین باید نماز از اهل رازی | که تا باشد نماز تو نمازی | |
| سپهر معرفت خورشید انور | ||
| سپهر معرفت خورشید انور | امیرالمؤمنین کرّار صفدر | |
| امام مطلق ارباب بینش | به دانش آفتاب آفرینش | |
| چو او شیر حق آمد داغ حق داشت | به مردی و جوانمردی سبق داشت | |
| اسد چون خانه خورشید باشد | علی کالشمس ازو جاوید باشد | |
| چو اصل اهل بیت افتاد حیدر | بلی بایست شهر علم را در | |
| ای پسر تو بی‌نشانی از علی | ||
| ای پسر تو بی‌نشانی از علی | عین و یا و لام دانی از علی | |
| تو ز عشق جان خویشی بی‌قرار | و او نشسته تا کند صد جان نثار | |
| از صحابه گر شدی کشته کسی | حیدر کرار غم خوردی بسی | |
| تا چرا من هم نگشتم کشته نیز | خوار شد بر چشم من جان عزیز | |
| خواجه گفتی چه فتادست ای علی | آن تو یخنی نهادست ای علی | |
امام حسن(ع)
| نور چشم مصطفی و مرتضی | شمع جمع انبیاء و اولیا | |
| جمع کرده حُسن خُلق و حُسن ظن | جملهٔ افعال چون نامش حسن |
امام حسین(ع)
در شعر زیر، از امامت امام حسین(ع) و اینکه نُه امام دیگر از امامان شیعه از نسل اویند، سخن آمده است:
| امامی کافتاب خافِقَیْن است | امام از ماه تا ماهی حسین است | |
| چو خورشید جهان را خسرو آمد | که نُه معصوم پاکش پس رو آمد | |
| چو آن خورشید اصل خاندان است | به مهرش نُه فلک از پی روان است |
در این شعر هم فضایل امام حسین(ع) و شهادت او در واقعه کربلا حکایت شده است:
| کیست حق را و پیمبر را ولی | آن حسن سیرت حسین بن علی | |
| آفتاب آسمان معرفت | آن محمد صورت و حیدر صفت | |
| نُه فلک را تا ابد مخدوم بود | زانکه او سلطان ده معصوم بود | |
| قُرَّةُ‌العَین امام مجتبی | شاهد زهرا شهید کربلا |
پانویس
- ↑ ٰزرین‌کوب، صدای بال سیمرغ، ۱۳۷۹ش، ص۲۶.
- ↑ ابن‌عثمان، مفتاح‌الهدایة، ۱۳۸۰ش، ص۲۸۴؛ زرین‌کوب، صدای بال سیمرغ، ۱۳۷۹ش، ص۲۷.
- ↑ نفیسی، زندگی‌نامه عطار نیشابوری، ۱۳۸۴ش، ص۳۰.
- ↑ ٰزرین‌کوب، صدای بال سیمرغ، ۱۳۷۹ش، ص۲۷؛ نفیسی، زندگی‌نامه عطار نیشابوری، ۱۳۸۴، ص۳۰.
- ↑ زرین‌کوب، با کاروان حله، ۱۳۴۷ش، ص۱۸۳.
- ↑ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۷.
- ↑ نفیسی، زندگی‌نامه عطار نیشابوری، ۱۳۸۴ش، ص۶۹-۷۸.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه «عطار»؛ زرین‌کوب، با کاروان حُلّه، ۱۳۴۷ش، ص۱۸۲.
- ↑ حسینی تهرانی، توحید علمی‌و عینی، ۱۴۱۷ق، ص۳۷.
- ↑ زرین‌کوب، با کاروان حُلّه، ۱۳۴۷ش، ص۱۸۲؛ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۳۸.
- ↑ ، ایرنا.
- ↑ نفیسی، زندگی‌نامه عطار نیشابوری، ۱۳۸۴ش، ص۹۲؛ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۵۷.
- ↑ فاضلی، اندیشه‌های عطار، ۱۳۷۴ش، ص۱۳۱.
- ↑ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۵۷.
- ↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۰۰؛ فاضلی، اندیشه‌های عطار، ۱۳۷۴ش، ص۱۲۵؛ حسینی تهرانی، توحید علمی و عینی، ۱۴۱۷ق، ص۳۹.
- ↑ نگاه کنید به فاضلی، قادر، اندیشه‌های عطار؛ تحلیل افق اندیشه شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، تهران، طلایه، ۱۳۷۴ش.
- ↑ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۷۶؛ نفیسی، زندگی‌نامه عطار نیشابوری، ۱۳۸۴ش، ص۱۳۵؛ زرین‌کوب، با کاروان حُلّه، ۱۳۴۷ش، ص۱۸۳.
- ↑ یثربی، ، خبرگزاری مهر.
- ↑ نفیسی، زندگی‌نامه عطار نیشابوری، ۱۳۸۴ش، ص۹۸.
- ↑ جامی، نفحات الانس، بی‌تا، ص۶۹۷.
- ↑ زرین‌کوب، با کاروان حله، ۱۳۴۷ش، ص۱۸۲؛ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۲۸.
- ↑ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۷۵-۷۶.
- ↑ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۷۴.
- ↑ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۷۵-۷۶؛ نفیسی، زندگی‌نامه عطار نیشابوری، ۱۳۸۴ش، ص۱۰۵-۱۱۱.
- ↑ نفیسی، زندگی‌نامه عطار نیشابوری، ۱۳۸۴ش، ص۸۰-۸۱.
- ↑ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۷۵-۷۶.
- ↑ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۸۶.
- ↑ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۸۶.
- ↑ عطار نیشابوری، تذکرة الاولیاء، ۱۹۰۵م، ج۱، ص۲۰۲.
- ↑ عطار نیشابوری، تذکرة الاولیاء، ۱۹۰۵م، ج۱، ص۲۰۹.
- ↑ عطار نیشابوری، تذکرة الاولیاء، ۱۹۰۵م، ج۱، ص۲۱۴.
- ↑ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۷۵-۷۶.
- ↑ ٰزرین‌کوب، صدای بال سیمرغ، ۱۳۷۹ش، ص۲۵.
- ↑ نگاه کنید به عطار نیشابوری، مصیبت‌نامه.
- ↑ نگاه کنید به عطار نیشابوری، منطق‌الطیر؛ عطار نیشابوری، خسرونامه.
- ↑ عطار نیشابوری، منطق الطیر، ، سایت گنجور
- ↑ عطار نیشابوری، اسرارنامه، ، سایت گنجور.
- ↑ عطار نیشابوری، خسرو نامه، ۱۳۸۲ش، ص۲۷-۲۸.
- ↑ عطار نیشابوری، منطق‌الطیر، ، سایت گنجور.
- ↑ عطار نیشابوری، مصیبت‌نامه، ، سایت گنجور.
- ↑ خافقین به معنای مشرق و مغرب است (دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه خافقین).
- ↑ عطار نیشابوری، خسرو نامه، ۱۳۸۲ش، ص۲۹.
- ↑ نورِ دیده.
- ↑ عطار نیشابوری، مصیبت‌نامه، ، سایت گنجور.
منابع
- ، ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۵ فروردین ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۸ بهمن ۱۳۹۹ش.
- ابن عثمان، محمود، مفتاح الهدایة و مصباح العنایة(سیرت‌نامه سید امین‌الدین بلیانی)، به تصحیح منوچهر مظفریان، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- جامی، عبد الرحمن بن احمد، نفحات الأنس، به تحقیق مولوی غلام عیسی، ویلیام ناسو لیس، عبدالحمید مولوی، کلکته، مطبعة لیسی، بی‌تا.
- حسینی تهرانی، سید محمد حسین، توحید علمی و عینی در مکاتیب حکمی و عرفانی، مشهد، علامه طباطبایی، ۱۴۱۷ق.
- دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، با کاروان حُلّه، تهران، جاویدان، ۱۳۴۷ش.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، دنباله جستجو در تصوف ایران، تهران، امیرکبیر، چاپ پنجم، ۱۳۸۰ش.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، صدای بال سیمرغ، تهران، انتسارات سخن، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.
- شوشتری، نورالله بن شریف‌‌الدین، مجالس المؤمنین، تهران، اسلامیه، ۱۳۷۷ش.
- عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین، خسرو نامه، با مقدمه فرشید اقبال، تهران، موسسه فرهنگی اندیشه در گستر، ۱۳۸۲ش.
- عطار نیشابوری، فریدالدین، ، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۶ بهمن ۱۳۹۹ش.
- عطار نیشابوری، فریدالدین، ، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۶ بهمن ۱۳۹۹ش.
- عطار نیشابوری، فریدالدین، ، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۶ بهمن ۱۳۹۹ش.
- فاضلی، قادر، اندیشه‌های عطار؛ تحلیل افق اندیشه شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، تهران، طلایه، ۱۳۷۴ش.
- فروزانفر، بدیع الزمان، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، تهران، کتابفروشی دهخدا، چاپ دوم، ۱۳۵۳ش.
- نفیسی، سعید، زندگی‌نامه عطار نیشابوری، تهران، اقبال، ۱۳۸۴ش.
- یثربی، سید یحیی، ، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۵ فروردین ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۱۸ بهمن ۱۳۹۹ش.